فیروزه کوبی یکی از صنایع دستی بسیار پر طرفدار و گران‌بها در ایران است که قدمتی حدود شصت ساله دارد .در این هنر سنگ های ریز فیروزه کنار هم روی ظروف مسی ،نقره و برنز قرار گرفته و شاهکاری بی نظیر و اصیل پدید می آورند .در این مقاله از مجله آنلاین، ما همه جوانب مربوط به فیروزه کوبی را بررسی خواهیم کرد. از تاریخچه و طرز ساخت آن تا خواص فیزیکی و معنوی، ارزش و استفاده‌های مختلف آن. پس با مجله همراه باشید.
فیروزه کوبی چیست ؟
فیروزه نوعی سنگ نفیس است که از معادن استخراج شده و قدمتی بالغ بر هزاران سال در ایران دارد. یکی از کاربردهای پرطرفدارآن ،در صنایع دستی ایران است که به فیروزه کوبی مشهور شده.فیروزه کوبی یکی از صنایع دستی زیبا و پرطرفدار است که با استفاده از قرار دادن سنگ های ریز فیروزه بر روی سطوح مختلف از جنس های مس، برنج، نقره و برنز ساخته می شود. این هنر قدیمی در ایران برای ساخت انواع زیورآلات، اشیای تزیینی و ظروف فلزی استفاده می شود.
محصولات فیروزه کوبی به دلیل ارزش و کیفیت بالا، توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند. این ارزش و کیفیت به نوع فلزی که برای ساخت آن استفاده می‌شود ، دقت و ظرافتی که در تولید آن به کار می رود بستگی دارد.فیروزه کوبی ترکیب رنگ چشم نواز سنگ فیروزه و فلز مس است. رنگ فیروزه ای بر روی مس، به این هنر جلوه ای خاص و لوکس می بخشد.
تاریخچه فیروزه کوبی
فیروزه کوبی یکی از هنرهای نوین است که برخلاف دیگر صنایع دستی قدمتی کم حدود شصت تا هفتاد ساله دارد.این هنر ابتدا توسط استاد یوسف حکیمیان در شهر مشهد روی زیور آلات به وجود آمد .بیست سال بعد توسط صنعتگری به نام حاج داداش به اصفهان منتقل شد .
با تلاش های حاج داداش تحولات زیادی در هنر فیروزه کوبی پدید آمد و ایده های خلاقانه ای در این هنر اجرا شد .به همین دلیل بسیاری مبدا اصلی فیروزه کوبی درایران را شهر اصفهان می دانند . هنوز هم پس از سال ها کارگاه حاج داداش و پسرانش پذیرای ده‌ها زن و مرد علاقه‌مند به آموزش این رشته هنری است.
مراحل ساخت فیروزه کوبی
فیروزه کوبی شامل سه مرحله اصلی است:
تولید شی زمینه (مس یا فلزات دیگر): مسگری فرایندی شامل ساخت و آماده‌سازی اشیاء با استفاده از فلزات مورد نظر است. این فرایند توسط صنعتگران ،مسگران یا سازندگان فلزات با استفاده از دست و دستگاه پرس یا هر دو انجام می‌شود.پس از ساخت شکل کلی شیء، قسمتی که قرار است فیروزه کوب شود مشخص می‌شود. سپس یک رشته باریک فلزی در اطراف آن قرار داده و لحیم می‌شود.در صورتی که قسمت فیروزه‌کوبی سطح زیادی را اشغال کرده و زمینه آن خالی به نظر برسد، با استفاده از رشته‌های کوچکتری از همان فلز، نقوش زیبایی (مانند گل و بوته و غیره) درون آن قرار داده شده و مجدداً لحیم می‌شود.علاوه بر افزایش زیبایی شیء، این عمل به سطح فیروزه‌کوب شده استحکام بیشتری نیز می‌بخشد.
قرار دادن قطعات فیروزه روی شی: در این مرحله قبل از هر چیز صنعتگران فیروزه کوب، خرده سنگ‌های غیرقابل استفاده را از کارگاه‌های فیروزه‌تراشی و معادن فیروزه در مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می‌کنند. این خرده سنگ‌ها با خاک و سنگ‌های معمولی همراه است. ابتدا، این خرده سنگ‌ها از سایر ضایعات جدا شده و تمیز می‌شوند. سپس، فیروزه‌های خرد را بر اساس اندازه جدا می‌کنند تا در ساخت محصولات فیروزه‌کوبی از قطعات فیروزه مناسب استفاده شود.
سپس شیء مورد نظر را گرم می‌کنند (تا حدود ۳۰درجه سانتیگراد) و در هنگام حرارت دادن، روی قسمت‌هایی که نیاز به فیروزه‌کوبی دارند “لاک گردوئی” پاشیده می‌شود. این عمل باعث ذوب شدن تقریبی پودر لاک و پوشش سطح مربوطه می‌شود.در حالی که لایه لاک بر روی شیء هنوز نرم و مذاب است و قابلیت چسبندگی دارد، خرده سنگ‌های فیروزه را که براساس اندازه جدا شده‌اند، روی شیء قرار می‌دهند. این سنگ‌ها باید به طریقی کنار هم قرار بگیرند تا هیچ فاصله‌ای بین آنها باقی نماند.برای پر کردن هر فاصله احتمالی بین سنگ‌های فیروزه، حرارت را کمی افزایش می‌دهند (تا حدود ۴۰ درجه سانتیگراد) و مقدار دیگری از پودر لاک را روی سنگ‌ها می پاشند. این کار ادامه می‌یابد تا لایه لاک به صورت مذاب در آمده و با اضافه کردن سنگ‌های ریزتر، فاصله ای باقی نماند. این عملیات معمولاً با استفاده از دست انجام می‌شود. به محض سرد شدن شیء، قسمتهای لاک به صورت سخت و محکم در می آید.پس از آن، قسمتهای پوشیده شده با لاک و سنگ‌های فیروزه را با استفاده از سمباده “آبساب” سنگ‌زنی می‌کنند تا قسمتهای اضافی لاک و برجستگی‌های جزئی سنگ‌ها صیقلی شوند.
پرداخت : پرداخت مرحله آخر تولید فیروزه کوبی است در این مرحله پاکسازی قسمت های فلزی در کارگاه مسگری یا چرخکاری صورت می‌گیرد یعنی لایه‌ی کدر و تیرگی که در حین عمل فیروزه‌کوبی بر روی قسمتهای فلزی ایجاد شده است، با استفاده از ابزارهای دستی یا تیغه‌ی چرخکاری برداشته می‌شود. سپس این قسمتهای فلزی پولیش می‌شوند تا شفاف شده و حالت صیقلی بگیرند.پس از پولیش قسمتهای فلزی، شیء مجددا به کارگاه فیروزه‌کوبی بازگردانده می‌شود و در آنجا سطوح فیروزه‌کوبی را با استفاده از روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش می‌دهند تا این قسمتها نیز شفاف و درخشان شوند.
صنعتگر تولید کننده‌ی فیروزه‌کوب در این فرآیند از ابزارها و وسایل مختلفی استفاده می‌کند. این ابزارها شامل قالب، چکش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله‌های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می‌باشد.
بیشتر بخوانید :بهترین فرش ماشینی ایران کدام است ؟
ظروف فیروزه کوبی کجا استفاده می شوند ؟
ظروف مسی فیروزه کوبی شده اصفهان، علاوه بر کاربرد هنری و تزئینی، ارزش مادی و معنوی بسیاری دارند. این ظروف به دلیل طراحی‌های دقیق و زیبا، برای دکوراسیون‌های ایرانی – اسلامی بسیار مناسب هستند. افرادی که به دنبال خریداری این ظروف هستند، آنها را به عنوان قطعاتی ارزشمند در فضاهای خانه، اداری یا هتل‌ها استفاده می‌کنند.
به طور کلی، ظروف مسی فیروزه کوبی شده اصفهان برای استفاده روزمره کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ظروف از جمله کاسه و بشقاب‌ها می‌توانند برای سرو غذاها استفاده شوند، اما بسیاری از افراد ترجیح می‌دهند این ظروف را به عنوان قطعات تزئینی و ارزشمند نگه دارند.
در ادامه، رایج‌ترین ظروف فیروزه کوبی شده را بررسی می‌کنیم:
- شیرینی خوری: این ظروف برای سرو شیرینی‌ها و دسرها استفاده می‌شوند .
- آجیل خوری: ظروف آجیل خوری با طرح‌های فیروزه کوبی، برای سرو و نگهداری آجیل‌ها و خشکبارها بسیار مناسب هستند. این ظروف می‌توانند به عنوان قطعات تزئینی در محیط‌هایی مانند اتاق پذیرایی نیز استفاده شوند.
- گز خوری: این ظروف برای سرو گز و تنقلات استفاده می‌شوند و به دلیل طرح‌ها و رنگ‌های زیبایی که دارند، می‌توانند جلوه‌ی خاصی به میز ببخشند.
- قندان فیروزه کوبی: این قندان‌ها معمولاً برای سرو قند و شکر در میزهای ناهارخوری یا سفره‌های مجلسی استفاده می‌شوند. طرح‌ها و زیبایی‌های فیروزه کوبی در قندان‌ها، آنها را به عنوان قطعات تزئینی با ارزش تبدیل می‌کند.
- کشکول: این ظرف معمولاً برای نگهداری و سرو خوراکی‌های خشک مانند آجیل و خشکبار استفاد.
معروف ترین استادان فیروزه کوبی
- روبن یروشالمی
- یوسف حکیمیان
- امیر آقاجانی
- محسن قربانی
نکات مربوط به حفظ و نگهداری ظروف و اشیا مسی فیروزه کوب
اشیا فیروزه کوب تا دویست سال ماندگاری دارند اما در دو صورت صدمه می بینند :
۱٫فیروزه های موزاییک شده ظروف فیروزه کوبی در اثر ضربه ای که هنگام افتادن میخورند از جا در می آیند .
۲٫در صورت برخورد روغن یا مواد روغنی به این ظروف رنگ آبی فیروزه ای سنگ ها کدر و بد رنگ می شود .
در حال حاضر فیروزه کوبی یکی از صنایع دستی بسیار محبوب و پرفروش در ایران به خصوص اصفهان است . سالانه توریست های زیادی که برای بازدید مکان های تاریخی به اصفهان می آیند از این صنایع دستی خرید می کنند.این هنر با آن که قدمت زیادی ندارد ولی جای خود را خوب در میان دیگر صنایع دستی باز کرده تا به چشم بیاید.
منبع : بیتوته
