فرش ایرانی به عنوان یکی از میراث های بی نظیر فرهنگی و هنری کشورمان، در مجموعه‌ای از نقوش، طرح ها، و رنگ ها بازتابی از تاریخ، فرهنگ و هنر ایران دارد. با داشتن تاریخچه‌ای بیش از دو هزار ساله، می‌توان گفت فرش ایرانی یکی از پیچیده ترین و هنرمندانه ترین صنایع دستی جهان است. استفاده از تار و پود در تهیه فرش، علاوه بر ایجاد طرح ها و نقوش، تکنیک های خاصی را نیز در بر دارد که هنرمندان ایرانی توانسته اند با استفاده از آن ها آثاری بی نظیر و کارهای هنری استثنایی را به وجود آورند. در این مقاله از سایت مجله به بررسی مختصری از تاریخچه فرش ایرانی و نقش تار و پود در روایت داستان فرهنگ و هنر ایران می‌پردازیم.
تاریخچه فرهنگی و اقتصادی فرش ایرانی
فرش ایرانی
فرش ایرانی در تاریخ خود نمادی از اهمیت فرهنگی و اقتصادی قرار داشته است. در گذشته، ابتدا به عنوان پوشش کف چادر ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند ولی در نهایت به محصولی با ارزش بالا برای پادشاهان و کاخ هایشان تبدیل شدند. یکی از نمونه های بی‌نظیر فرش ایرانی در این زمینه، فرش “چهار فصل بهارستان” است که در ایوان کسری، یا کاخ خسرو پرویز پادشاه ساسانی وجود داشت. این فرش از نخ های طلا بافته شده بود و نمادگرایی و تجمل را نشان می‌دهد که با شاهکار های دست ساز مرتبط است. این نمونه محصول جالبی از هنر و صنایع دستی ایرانی می‌باشد و نشان می دهد که از دوران باستان تا به امروز، فرش ایرانی همواره در صدر هنر و فرهنگ این سرزمین قرار داشته است.
سیر تحول قالی بافی ایرانی
بر طبق تاریخچه فرهنگی و اقتصادی فرش ایرانی، انتقال و تحول تکنیک ها و طرح ها باعث شده که قالی بافی در ایران تکامل یابد. اولین استفاده از الیاف پشم برای بافت پوشش های کف ،توسط قبایل کوچ نشین در آسیای مرکزی آغاز شد و با توجه به نیاز های آن ها طراحی و بافته می‌شد. با ظهور اسلام در قرن هشتم، استان آذربایجان شرقی به قلب جهانی تولید فرش ایرانی تبدیل شد. رنگ رزی از کنار بافتن فرش به عنوان یک فرآیند مستقل پیدا کرد و صنعت قالی بافی در آن منطقه به اوج رسید. این رونق تا زمان حمله مغول به ایران ادامه داشت. بنابراین، شرکت های فرش ایرانی امروزه بر پایه این میراث قدیمی و به عنوان میراثی از این هنرکاران قدیمی که پایه های هنر قالی بافی را گذاشتند، وجود دارند.
فرش پازیریک؛ نگاهی به گذشته
فرش پازیریک
فرش پازیریک، قدیمی ترین فرش پشمی جهان، در آرامگاه یک نجیب زاده سکایی در دره پازیریک سیبری کشف شده است. آزمایش های رادیوکربن نشان می‌دهد که این فرش تا قرن پنجم قبل از میلاد به دست آمده است، که این قدمت آن را به یک مصنوع قابل توجه از گذشته تبدیل می‌کند. ابعاد این فرش ۱۸۳ در ۲۰۰ سانتی‌متر است و طراحی پیچیده آن شامل ۳۶ گره متقارن در هر سانتی‌متر مربع می باشد.
فرش پازیریک دارای میدان مرکزی به رنگ قرمز تیره است، که حاشیه های آن با طرح حیوانات مزین شده و در جهت مخالف حرکت می‌کنند و با نوار های محافظ تزیین شده‌اند. حاشیه اصلی داخلی شامل صفوفی از آهوها است، در حالی که حاشیه بیرونی نشان دهنده مردانی سوار بر اسب و راهنمای اسب است و با پارچه های زین مختلف تزیین شده است. در میدان داخلی، قاب های مربعی به اندازه ۴×۶ قرار گرفته‌اند و مربعها با تزیینات ستاره‌ای پر شده‌اند که از هم پوشانی الگو های ضربدری و صلیبی شکل گرفته‌اند.
سرگی رودنکو، کاشف فرش پازیریک، در ابتدا آن را به هخامنشیان نسبت داد. اما هنوز بحثی در مورد محل تولید این فرش وجود دارد. بدون توجه به خاستگاه آن، فرش پازیریک نمادی بر پیشرفت هنر قالی بافی در زمان خود محسوب می‌شود.
تاریخچه تکنیک های بافندگی مورد استفاده در فرش ایرانی
تاکنون، تکنیک ها و مواد دقیق بافت استفاده شده در قالی های ایرانی اولیه هنوز به طوری کامل معلوم نیست و تا حدودی راز باقی مانده است. نوشته های گزنفون به شکوه و اهمیت دیپلماتیک قالی های ایرانی اشاره کرده و ارزش آن ها را بیان کرده است. با این حال، مشخص نیست که آیا این قالی های باستانی با استفاده از پشم بافته شده‌اند یا از تکنیک های جایگزینی مانند تخت بافی یا گلدوزی منسوجات ساخته شده‌اند. چیزی که می‌دانیم این است که بافندگان ایرانی اولیه ماهر بوده‌اند و از موادی نظیر بامبو، ساقه های گیاهی و الیاف پشم برای خلق نقش ها و طرح های پیچیده استفاده نموده‌اند.
اهمیت فرش در جامعه و فرهنگ ایران
فرش سلجوقی
قالی ها در جامعه و فرهنگ ایران باستان نقش بسزایی داشته اند و استفاده از آن ها به تنهایی مرتبط با پوشش کف نبود. آنها نماد پرستیژ، تجمل و دیپلماسی بودند. اهمیت فرش های ایرانی به عنوان هدایای دیپلماتیک و مجلل و معتبر بودن آنها، در روایت های گزنفون به وضوح مورد تأکید قرار می‌گیرد. با تکامل جامعه ایرانی، این قالی ها به یک محصول بیش از اقلام سودمند تبدیل شدند. آن ها اکنون جزو عناصر هویت فرهنگی و هنری منطقه محسوب می‌شوند.
عصر ساسانیان: سلطنتی ۴۰۰ ساله
جایگاه امپراتوری ساسانی به عنوان جانشین امپراتوری اشکانی (پارت‌ها) و یکی از قدرت های مهمی که بیش از ۴۰۰ سال در اوج قدرت و توان بود، قابل توجه است. ساسانیان با پایتختی تیسفون و مرکزیت جغرافیایی در اطراف مرزهای هخامنشی، دین زرتشت را به عنوان دین رسمی خود انتخاب کردند. تاریخچه دقیق فرش پرزدار ایرانی در دوران ساسانی در هاله ای از ابهام قرار دارد، اما مشخص است که در منطقه از جمله بیزانس، آناتولی و ایران، دانش فرش بافی و طرح های پوشش کف گسترده بوده است. این ارتباط باعث تسهیل تبادل سبک های هنری و نقوش تزیینی می‌شد.
صنایع دستی مسطح بافی (نظیر قالی و زیرانداز بدون پرز) و گل دوزی در دوره ساسانیان رواج داشتند. به عنوان نمونه، پارچه های ابریشمی به اسم مجموعه هنری ساسانی که در مناطق مختلف یافت می‌شود، می‌توان اشاره کرد. با این حال، نحوه طراحی و تولید فرش های لوکس و مجلل در دوره ساسانی که توصیف شان به وسیله فاتحان عربی و بهار خسرو روایت شده است، نامعلوم است. قطعات قالیچه های پرزدار از ناحیه شمال شرقی افغانستان که در اوایل دوره ساسانی ظهور کردند، درباره صنعت نخ بافی اولیه در این منطقه اطلاعاتی ارائه می‌دهند. این قالی ها توسط تصاویر حیوانی و استفاده از پشم در تار، پود و پرز، پیشرفت فرآوری نخ را در این دوره نشان می‌دهند.
ظهور اسلام و عصر خلافت
با پایان امپراتوری ساسانیان و فتح ایران توسط مسلمانان، فرهنگ ایرانی تدریجاً در جهان اسلام و تحت حکومت خلافت مسلمانان ادغام شد. در این دوره زمانی، جغرافی دانان و مورخان عرب به استفاده از فرش برای پوشش کف در ایران اشاره کردند. این اشارات نشان می‌دهند که فرش بافی و قالی بافی در ایران به طور عمده روستایی یا قبیله‌ای بوده است.
تاثیر سلجوقیان و تولد سنت ترکی-ایرانی
ناپدید شدن فرمانروایی سلجوقیان به اتمام رسید و عثمانیان تبدیل به جانشینان آنان شدند. با آغوش باز کردن این سلسله توسط قبایل ترکی، سنت یکپارچگی ترکی-ایرانی به وجود آمد. نمونه هایی از فرش های بافته شده در این دوره، برای ما راهنمایی هایی درباره ظاهر فرش های ترکی سلجوقی ارائه می‌کنند. با این حال، تاثیر این فرش ها بر قالی بافی ایرانی ناشناخته است.
نفوذ مغول در ایلخانان و دوران شکوفایی تیموری
حمله مغول ها به ایران باعث آشفتگی و ناهمواری های فراوانی شد. پس از این حمله و با تاسیس ایلخانان، استفاده از فرش ایرانی در اقامتگاه ها رواج یافت. امپراتوری تیموری و تاثیر آن بر قالی بافی ایران را تاریخ نویسی ها و تصویرگری های هنری در فرش های هندسی، گره ها و حاشیه ها نشان می‌دهند. هر چند فرش های اولیه بسیاری از دوران قدیم در نظر نمانده‌اند، اما پیشرفت تکنیک های بافندگی و تاثیر هنری آنها در این دوره، اساسی بوده و به تکوین سنت فرش بافی غنی ایرانی کمک کرده است که در حال حاضر مورد تحسین قرار می‌گیرد.
شکوفایی هنر در دوره صفویه
فرش ابریشم امپراتوری صفوی
دوره صفویه (۱۵۰۱-۱۷۳۲) یک فصل مهم در تاریخ ایران بود که به عنوان “عصر طلایی” شناخته می‌شود. در این دوره، هنر، شعر و فرهنگ ایران به اوج خود رسید و رنسانس هنری در ایران شکوفا شد. شاعران بلند آوا مانند حافظ و سعدی همراه با هنرمندانی چون رضا عباسی نقشی بسزایی در احیای فرهنگ ایرانی ایفا کردند.
احیا و نوسازی در دوره قاجاریه
دوره قاجار (۱۷۸۹-۱۹۲۵) که بین سال های طولانی در ایران ادامه یافت، در تاریخ این کشور بسیار اهمیت دارد. حکومت محمد خان قاجار در سال ۱۷۸۹ ثبات و آرامش نسبی را به ایران بازگرداند. این دوره محیطی مناسب برای تحقق صنعت فرش ایرانی و زنده شدن گسترده هنرهای سنتی فراهم کرد. در دوره قاجار، سه پادشاه نامدار، فتحعلی شاه قاجار، ناصرالدین شاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار، نقش مهمی در حفظ و نشر فرهنگ و سنت های ایرانی داشتند. حکومت آنها زمینه را برای برگرداندن هنرهای ایرانی، از جمله قالی بافی، فراهم کرد زیرا آنها به باز زنده کردن میراث فرهنگی گران بها و غنی ایران علاقه داشتند.
بیشتر بخوانید:آشنایی با ۱۰ موزه برتر ایران ، موزه گردی
تاریخچه فرش ایرانی در قرن نوزدهم؛ عصر مدرن
فرش مود
در عصر مدرن، صنعت فرش ایرانی با چالش های زیادی روبرو شده است. یکی از اصلی ترین چالش‌ها، رقابت با فرش های ماشینی است که تکنیک های نوین ساخت و تولید سریع و اقتصادی دارند. این فرش های ماشینی عموماً از لحاظ هنری و فرهنگی کیفیت و اصالت فرش های دستبافت ایرانی را ندارند.
علاوه بر آن، چالش های سیاسی و اقتصادی نیز بر صادرات فرش ایرانی تأثیر داشته است. تحریم های اقتصادی علیه ایران، توانایی کشور را در صادرات آثار هنری محدود کرده است. این موضوع باعث تغییر در بازار جهانی و رقابت با سایر مناطق و کشور های تولید کننده فرش، که هزینه های نیروی کار کمتری دارند و روش های تولید مقرون به صرفه تری دارند، شده است.
وضعیت کنونی فرش ایرانی
فرش عتیقه بزرگ قرن هفدهمی ترکی اسمیرنا
قالی های ایرانی در عصر مدرن، علی رغم چالش ها و تغییرات در بازار، موفق شده‌اند جایگاه ارزشمند خود را حفظ کنند. این آثار هنری دست بافت، که از پشم گوسفند بافته شده و از رنگ های طبیعی استفاده می‌کنند، همچنان مورد توجه قرار می‌گیرند. طرح های هنری منحصر به فرد و کیفیت بافت های دستی، به ماندگاری و ارزش پایدار آنها کمک کرده است.
فرش ایرانی به تنهایی یک کف پوش نیست، بلکه نماد زیبایی، هنر و تجمل است. این آثار همچنین حسی از سنت، تاریخ و فرهنگ را به خود جای داده اند و نه تنها در مردم ایران، بلکه در کلکسیونر ها، علاقه مندان و طراحان داخلی در سراسر جهان مورد توجه قرار می‌گیرند. با وجود اشباع بازار جهانی، جذابیت و ماندگاری فرش های ایرانی همچنان حاضر است و موقعیت آن ها به عنوان گنجینه های جاودانه و فراتر از زمان و مد، بهتر می‌شود.
فرآیند ساخت فرش ایرانی
- پشم چیدن: فرآیند قالی بافی با جمع آوری دقیق پشم گوسفندان آغاز می‌شود. در ابتدا، پشم جمع آوری شده و دسته بندی می‌گردد. تأمین استاندارد های کیفی مورد نیاز برای قالی بافی، نیازمند انتخاب بهترین نوع پشم است.
- شستشو پشم: پشم های جمع آوری شده در مرحله اول شستشو، جهت از بین بردن هرگونه ناخالصی، کثیفی و چربی های طبیعی تمیز می‌شوند. این مرحله باعث می‌شود پشم به عنوان یک ماده اولیه تمیز و آماده برای رنگ رزی و فرآیند بعدی قالی بافی آماده شود.
- رنگ رزی: در فرآیند قالی بافی، برای رسیدن به رنگ های مورد نظر، می‌توان از رنگ های طبیعی یا مصنوعی استفاده کرد. بعضی از بافندگان علاقه مند به حفظ روش های سنتی هستند و از مواد طبیعی مانند گیاهان و حشرات برای فراهم کردن مجموعه‌ای از رنگ ها استفاده می‌کنند. انتخاب رنگ و آماده سازی آن به نوع و ویژگی‌ها اختصاصی هر قالی کمک می‌کند.
- طراحی و ایجاد الگو: در ابتدا، الگو و طرح قالی روی یک قالب کاغذی یا مقوایی کشیده می‌شود. بافندگان ماهر می‌توانند این الگو های پیچیده را از حفظ کشیده و استفاده کنند، در حالی که طرح های جدیدتر اغلب از الگو های ثابت استفاده می‌کنند.
- راه‌اندازی دستگاه بافندگی : برای بافتن قالی، دستگاه های بافندگی با نخ های تار و به صورت عمودی برپا می‌شوند. این نخ‌ها با کشیدن محکم، زیرسازی لازم برای قالی را ایجاد می‌کنند.
- گره زنی : در فرآیند بافتن قالی، بافندگان از روش‌های گره زنی متقارن (مانند روش ترکی) یا نامتقارن (مانند روش ایرانی) برای ایجاد پرز استفاده می‌کنند. هر گره با دور زدن دو نخ تار همسایه به وجود می‌آید و انگشتان بافنده و با کمک یک شانه، گره‌ها را دقیقاً مرتب و تنظیم می‌کنند.
- قیچی و پیرایش : پس از اتمام بافت، پرزهای قالی به طور یکنواخت بریده می‌شوند. این کار باعث نمایش بهتر الگو های پیچیده می‌شود و همچنین به سطح قالی امکان دسترسی صاف‌تر و بهتر می‌دهد. این فرآیند به قالی ظاهری تحسین برانگیز و مجلل می‌بخشد.
- شستشو و تکمیل: فرش پس از پایان عمل بافت، به صورت کامل شسته می‌شود. این عمل باعث حذف هرگونه رنگ یا آلودگی باقیمانده می‌شود. سپس فرش در آفتاب قرار می‌گیرد تا خشک شود. در نهایت، قطعات آخرین بافت مانند حاشیه و لبه به فرش اضافه می‌شوند تا آن را کامل کنند.
- پطرح‌ها، الگوها و نماد های فرش ایرانی
نقش های رایج در قالی های ایرانی عبارتند از:
- نقش گل: فرش های ایرانی به طرح های گل پیچیده و زیبا معروف‌اند. هر گل در این طرح‌ها نمادی از جنبه های مختلف زندگی را ارمغان می‌آورد. برای مثال، گل رز نماد عشق و زیبایی است، و لاله نمادی از رشد و تولد دوباره را به تصویر می‌کشد.
- نقش های هندسی: فرش های ایرانی تنها به طرح های گل پیچیده محدود نیستند، بلکه الگوهای هندسی نیز بسیار رایج هستند. این الگوها بیشتر از هنر و معماری اسلامی ایده گرفته شده‌اند و می‌توانند از اشکال ساده تا نقش های پیچیده و به هم پیوسته‌ای را ایجاد کنند.
- ترنج:فرش های ایرانی جزئیات جالبی دارند؛ بسیاری از آنها یک ترنج مرکزی دارند که نماد قلب یا روح طرح محسوب می‌شود. این ترنج به وسیله‌ی یک میدان پر از الگو های مکمل احاطه می‌شود که زیبایی و هنر فرش را به اوج خود می‌برد.
- نقوش طبیعت: در فرش های ایرانی، اغلب از نقوش حیوانات و پرندگان استفاده می‌شود که نماد هایی از قدرت، محافظت و عناصر طبیعت هستند. علاوه بر این، فرش‌های ایرانی به طراحی هایی از باغ‌ها و بهشت‌ها معروف‌اند. این تصاویر نشان دهنده عشق ایرانیان به طبیعت و آرزوی جهانی ایده‌آل است.
در این مقاله سعی کردیم تا به طور جامع به معرفی تاریخچه فرش ایرانی بپردازیم.امیدواریم مفید بوده باشد.
منبع: دیجی کالا
